Terminy: piorun, błyskawica, grzmot a problemy translatorskie ze starożytnymi pismami łacińskimi, ze szczególnym uwzględnieniem kwestii religijno-prawnych (wybrane przykłady)

• Authors: Anna Tatiana Lewartowicz
• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Tłumacze autorów łacińskich z przełomu I w. p.n.e. i I w. mieli i nadal mogą mieć trudności w prawidłowym przekładzie terminów: piorun, błyskawica, grzmot. Może być to spowodowane zarówno brakiem jednoznacznej definicji w literaturze przedmiotu (S. Chromow, 1969, A. Woś 1996, T. Niedźwiedź 2003), w słownikach języka polskiego (M. S. Linde, W. Doroszewski, S. Dubiński), etymologicznych (W. Boryś, A. Brückner) oraz wyrazów bliskoznacznych (A. S.Krasiński, S. Skorupka) i frazeologicznym (S. Skorupka), jak i niebudzącej wątpliwości translacji tych wyrazów w słownikach łacińsko-polskich (M. Plezia, J. Korpanty, J. Sondel). Problem pogłębia słowo „grom”, które w różnych opracowaniach i słownikach może być synonimem pioruna lub grzmotu.Jednakże  poprawny przekład tych trzech terminów meteorologicznych jest ważny kiedy zajmujemy się starożytnym Rzymem i jego recepcją.  Gdyż w tym okresie piorun, błyskawica, grzmot często pojawiały się w utworach autorów łacińskich  nie tylko przy opisie przyrody, ale również w kontekście religijnym. Odgrywały one bowiem ważną rolę we wróżbiarstwie, które było nieodłącznym elementem wierzeń. Brano także pod uwagę przede wszystkim to, co augurowie mogli zobaczyć, a nie tylko usłyszeć i dlatego uważa się, z tego właśnie powodu kapłani w czasie składania ofiar mieli zakryte głowy. Wróżby z kolei ściśle wiązały się również z szeroko rozumianym życiem politycznym. Należy pamiętać, że wszyscy byli zobowiązani do wykonywania ściśle określonych form kultu, niedopatrzenie czy zaniechanie miało swoje konsekwencje religijne oraz prawne. Nadrzędną zasadę przy komicjach podał Cyceron, brzmiała ona: „Iove tonante, fulgurante comitia populi nefas” („Kiedy Jowisz grzmi i ciska pioruny (a może jak chce Rykaczewski „błyska”), nie godzi się odbywać zgromadzeń ludowych” – w przekładzie Kornatowskiego).  A jedną z najstarszym form wróżbiarstwa były auspicia ex caelo, które polegały na obserwacji takich zjawisk jak wyładowania atmosferyczne.Dotychczasowe publikacje z przedmiotu skupiały się głównie na omówieniu znaczenia tych zjawisk lub innych znaków wróżebnych w różnych kontekstach (m.in. T. Zieliński M. Jaczynowska, J. Linderski, H. Kowalski) jednak nie zajmowały się szczegółowo omawianym problemem. Zatem celem pracy było przeczytanie trzech słowników łacińsko-polskich i znalezienie wyrazów łacińskich tłumaczonych na język polski jako: piorun, błyskawica, grzmot i grom. Następnie zestawiono je i do większości z nich dołączono przykłady ze źródeł. Słów takich jest ponad 70. Ponadto poddano analizie również niektóre fragmenty z pism, które nastręczają trudności przy tłumaczeniu (m.in. z Cycerona, Lukrecjusza i Wergiliusza).Z rozważań nad problemem wysunięto następujące wnioski: jeżeli przekładany wyraz ma wiele znaczeń a zależy nam na zachowaniu rymów należałoby zrobić przypis jaki termin meteorologiczny mamy na myśli, szczególnie w przypadku kiedy użyjemy słowa „grom”. Ponadto wskazane jest wzięcie pod uwagę naukową definicję danego wyrazu.

EN

Translators of the 1st century B.C. and 1st century A.D. Latin authors all the time are faced with difficulties in translation of the words: a thunderbolt (piorun), a lightning (błyskawica) and a thunder (grzmot). This is connected with a few things. First, there are the lack of accurate definitions in specialist literature and in dictionary of Polish language, etymological, synonymous and phraseological. There is also the lack of unambiguous translation in Latin and Polish dictionary. The difficulty is greater because of the word grom, which is the synonym of thunderbolt and thunder.The correct translation of aforementioned words is important because in ancient Rome these phenomena were connected with religion, precisely with divination, one of the oldest was auspicial ex caelo. Priests took into consideration what they heard and saw. The divination was connected with the political life. We have to remember, that oversight or ignoring of things related to cult had religious and legal consequences. According to Cicero, supreme principle during assemblies was: Iove tonante, fulgurante comitia populi nefas („Kiedy Jowisz grzmi i ciska pioruny (by Rykaczewski „błyska”), nie godzi się odbywać zgromadzeń ludowych” – in Kornatowski’s translation).The specialists in literature concentrated on discussion about these phenomena in various context (i.a.: T. Zieliński M. Jaczynowska, J. Linderski, H. Kowalski) but did not study terminology. The purpose of this article was reading three dictionaries (Plezia, Korpanty, Sondel) and finding Latin words that were translated into Polish language as: a thunderbolt, a lightning, a thunder and grom. Next, more than 70 words were collected. Morever, some fragments were analysed. The word grom is the biggest problem so if we need it during translation I think we should mention whether thunderbolt or thunder we have in mind. And it is important to take into consideration the scientific definition. In further consideration it will be worth to research these words in the Greek languages and also compare some fragments with other translations into modern languages such as: English, German and French.

Keywords

PL

piorun; błyskawica; grzmot; Rzym; starożytność; I w. p.n.e/I w.n.e.; przekłady

EN

thunderbolt; lightning; thunder; Rome; antiquity; 1st c. BC/1st c. AD; translations

• Publisher: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
• Journal: Annales Universitatis Mariae Curie-Sklodowska, sectio B – Geographia, Geologia, Mineralogia et Petrographia
• Year: 2015
• Volume: 70
• Issue: 2

Dates

published

2015

online

07 - 07 - 2016

Contributors

author

Anna Tatiana Lewartowicz

References

• Boryś W. (red.), Słownik etymologiczny języka polskiego, Wyd. Literackiego, Kraków 2010
• A. Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, „Wiedza Powszechna”, Warszawa 1985
• Chromow S., Meteorologia i klimatologia, przekł. I. Gieysztorowa, Wyd. PWN, Warszawa 1969
• Doroszewski W. (red.), Słownik języka polskiego, t. 1, Wyd. PAN, Warszawa 1958; t. 2 1960, t.4 1964
• Dubisz S. (red.), Uniwersalny słownik języka polskiego, t. 1-4, Wyd. PWN, Warszawa 2003
• Jaczynowska M., Religie świata antycznego, Wyd. PWN, Warszawa 1990
• Kopczyński O., Przypisy da "Gramatyki na klassę III", Krzemieniec 1811
• Korpanty J. (red.), Słownik łacińsko-polski, Wyd. Szkolne PWN, t. 1 - s. 846, Warszawa 2001 ,t. 2 - s.998, Warszawa 2003
• Kowalski H., Leges per vim contra auspicia latae. Religia, polityka i prawo karne w Rzymie w okresie schyłku Republiki [w:] Salus rei publicae sprema lex. Ochrona interesów państwa w prawie karnym starożytnej Grecji i Rzymu, red. A. Dębiński, H. Kowalski, M. Kuryłowicz, Lublin 2007; http://antiquity.umcs.lublin.pl/upload/docs/henryk.kowalskiLeges%20per%20vim%201.pdf
• Kowalski H., Między religią, polityką i filozofią. Wróżby i wróżbiarstwo w Rzymie w I wieku p.n.e. [w:] Wokół antropologii kulturowej, pod red. M. Haponiuka, M. Rajewskiego, Wyd. UMCS, Lublin 1999
• Krasiński A. S., Słownik synonimów polskich, t. 1, Druk. „Czas” Fr. Kluczyckiego i Sp., Kraków 1885
• Krasnowolski A., Niedźwiedzki W. (opr.), Słownik staropolski, Wyd. M. Arcta, Warszawa 1920
• Kumaniecki K., Literatura rzymska. Okres cyceroński, Wyd PWN, Warszawa 1977
• Kupiszewski W., Słownictwo meteorologiczne w gwarach i historii języka polskiego, Zak. Nar. im. Ossolińskich, Wyd. PAN, Kraków etc., 1969
• Linde M. S., Słownik języka polskiego, t. 2, Warszawa 1994; t. 4, Warszawa 1995
• Linderski J., Rzymskie zgromadzenia wyborcze od Sulli do Cezara, Wrocław etc. 1966
• Linderski J., The Augural Law [w:] Aufstieg und Niedergang der Römischen Welt, Bd. II, 16, 3, Berlin 1986
• Linderski J., Three trials in 54 B.C.: Sufenas, Cato, Procilius and Cicero, 'Ad Atticum', 4.15.4, [w:] Studi di onore di E. Volterra, Vol. 2, Milan 1969
• Mitchell T. N., The leges Clodiae and obnuntiatio, Classical Quarterly, t. 36, nr 1, 1986, s.1
• Niedźwiedź T. (red.),Słownik meteorologiczny,. PTGeof, IMGW, Warszawa 2003.
• Piszczek Z. (red.), Mała encyklopedia kultury antycznej, Wyd. PWN, Warszawa 1988
• Plezia M. (red.), Słownik łacińsko-polski, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2007, t,1- s.827, t.2 –s. 744, t.3-s.751, t.4-s.584, t.5-s.673
• Sondel J., Słownik łacińsko-polski dla prawników i historyków, Tow. Autorów i Wyd. Prac Nauk. Universitas, Kraków 2005 (wyd. II), s.1005
• Skorupka S., Słownik frazeologiczny języka polskiego, t. 1, 1967, t. 2, 1968, Wiedza Powszechna, Warszawa
• Skorupka S. (red.), Słownik wyrazów bliskoznacznych, PWWP, Warszawa 1958
• Swetoniusz (Gaius Suetonius Tranquillus), Żywoty Cezarów, ks. 1, 20, przekł. J. Niemirska-Pliszczyńska, Zakł. Nar. im. Ossolińskich, Wrocław etc. 1969, s. 46
• Urbańczyk S. (red.), Słownik staropolski, Zak. Nar. im. Ossolińskich, Wyd. PAN, Kraków etc., t.2, 1956-1959; t.6, 1970-1973
• Zieliński T., Religie Rzeczypospolitej Rzymskiej, Wyd. A. Marszałek, Poznań 2000, s. 258.
• Woś A., Meteorologia dla geografów, PWN, Warszawa 1996.

Identifiers

DOI

10.17951/b.2015.70.2.149